Skogstur

Gyllent haustlys på enga (Foto: S.M.A. 2013).

Sporlaus ferdsel

Siste ekskursjon før juleferien var den eg hadde gleda meg mest til. Målet var å få erfaring med skogfriluftslivet gjennom aktivitetar, matlaging, overnatting og framfor alt, trivsel. I førre innlegg skreiv eg om bålfyring. Dette innlegget blir ein slags vidareføring på temaet. Når ein oppheld seg i naturen over lengre tid, legg ein frå seg spor. Desse spora er viktige å skjule med tanke på å ta vare på naturen. På fagspråket kallar ein det for «sporlaus ferdsel».

Ta til dømes bålplassen. Før ein set i gang med å byggje bålet, bør ein lage ei bålgrop. Det gjer ein ved å skjære ut ønskeleg storleik, enten med ein kniv eller stikkspade, for så å fjerne det øverste torvlaget. I tillegg er det lurt å dekke til kantane med stein, for å beskytte gras og lyng rundt. Når ein så skal forlate leirplassen, kan ein enkelt dekke over bålgropa med torvlaget ein skar vekk, og slik gjere opphaldet ditt på denne staden mindre synleg for andre, som seinare kan komme til å ferdast i same område.

Utgraving av bålgrop (Foto: S.M.A. 2013).

Ein god turregel er å forlate ein stad slik du sjølv ønskjer å finne den. Har ein fyrt bål, må det sjølvsagt slukkast først. Etterpå skrapar ein vekk glør og utbrent ved, som ein enten grev ned eller spreier i terrenget. Det same gjer ein med steinane. Deretter kan torva leggjast tilbake (Bursell, 2004). Synlege gliper fyllest med jord. Målet er å fjerne bålsporet som best ein kan. Bålplassar som ofte blir brukt er det ikkje nødvendig å rive ned. Deira funksjon er å styre folk til denne staden, slik at det blir mindre slitasje i områda rundt. Alt ikkje-brennbart materiale skal sjølvsagt tas med og kastast i søppelbøtta (Bursell, 2004).

Gammal bålplass (Foto: S.M.A. 2013).

Ein er sjølv ansvarleg for alt ein tar med seg inn i naturen og som ikkje høyrer heime der. Det gjeld ikkje berre bålplassen. Gapahuken må også rivast, og materiale som er blitt brukt her, ber eller kastar ein vekk over eit større område. I Noreg opererer ein med allemannsretten, noko som gir oss stor fridom til å ferde over nesten heile landet. Friluftslova av 1957 gir alle rett til fri ferdsel i utmark (Lovdata, 2013). Dette fører midlertidig med seg plikter, som gjer at du må ferdast skånsamt og opptre omsynsfullt og varsamt. Til saman fremjar desse lov- og vernebestemmelsane intensjonane om sporlaus ferdsel (Bischoff og Mytting, 2008).

Bevaring av naturen er noko som gjeld oss alle. Ved å ferda sporlaust tar ein ikkje berre omsyn til naturen og det som lev i den. Omsynet ligg også i høve grunneigarar som lev av naturen, og andre turgåarar som brukar området. Med dette er ein med på å bringe vidare ein ferdselskultur som har eksistert gjennom generasjonar. Denne kunnskapen er derfor viktig å både etterfølgje og dele.

Kjelder

Bischoff, A. og Mytting, I. (2008). Friluftsliv. Oslo: Gyldendal Norsk Forlag AS.

Bursell, J. (2004). Friluftsliv – under åpen himmel året rundt. Oslo: Landbruksforlaget.

Friluftsloven – fril. (1957). Lov om friluftslivet (friluftsloven) av 1. juli 1957. Henta 27. november 2013, frå Lovdata http://lovdata.no/dokument/NL/lov/1957-06-28-16

Veiledartur

Bålkos

Kyllingspyd på bål (Foto: S.M.A. 2013).

Når ein går friluftslivsstudiet i Sogndal, treng ein sjølvsagt å få erfaring med å rettleie folk på tur. Nettopp dette var oppgåva til sisteårsstudentane, som fekk med seg både studentar frå første året idrett og andre året friluftsliv. Turen vår gjekk til Bjørkastølen i Kaupangerskogen. Her oppretta me leir for tre dagar. Me laga gapahuk, øvde på orientering, gjekk fjelltur, og hadde elles mykje bålbrenning. Dette var spesielt eit lyspunkt første dagen, då det regna og var overskya. Då var det godt å få fyr på eit bål, som både varma og var fint å sjå på. Det blei med andre ord ein tur med mykje bålkos, og ikkje minst god mat.

 Bål er likevel ikkje berre kos. Det er også eit lys i mørke. Ein varmekjelde. Ein «SOS-varslar». Bål gir mulegheita for å lage mat og er med på å skape god stemning. Med alt som eit bål bring med seg, er det gjerne kjekt å kunne nokre triks for korleis ein kan få fyr på eit godt og brennbart bål. Eit godt utgangspunkt er å finne tørr ved og never. Bjørkenever er godt å bruke i starten til opptenninga. Får du god fyr på neveren, kan du gradvis byrje å leggje på små til litt større kvistar og pinnar. Etter kvart som elden tar fatt, er det trygt å leggje større vedstykke på. Det som oftast går galt, er at ein fort blir overivirg så snart ein ser flammen, og kastar på for mykje ved. Då er det veldig viktig å vere tolmodig for å unngå å drepe flammane, men heller leggje på litt og litt til elden har fått så godt tak, at ein er sikker på at det ikkje sloknar.

Pagodebål - eit bål med god gjennomtrekk (Foto: S.M.A. 2013).

Eit bål er med andre ord avhengig av tre ting: luft, varme og brennstoff (Casucci og Martin, 2009). Kor mykje luft du slepp inn i midten av bålet, avheng av oppbygnaden. Varmen får du frå tørre fyrstikker. Det er derfor lurt å pakke fyrstikkeska i ein vass-sikker emballasje. Brennstoffet må også vere tørt, og er alt ifrå knusk og små kvistar til store kubbar. Opptenningsknusk er det alltid godt å ha eit lite lager av i lomma. Om du ikkje finn tørr knusk, som til dømes never, gras, døde furunåler eller treflis, kan du gni den våte knusken mellom fingrane, mot eit tørt bomullsplagg eller berre oppbevare den i lomma (merk: må vere av bomull). Tresort har også noko å seie. Døde tre er tørrare og lettare å få fyr på enn friske tre. Det beste er greiner over bakken. Elles brenn harde tresortar, som eik, lengst og best, medan furu brenn lett og raskt (Casucci og Martin, 2009).

"Og om lidt er kaffen klar.." (Foto: S.M.A. 2013).

Følgjer du denne «oppskrifta», trur eg du har eit godt utgangspunkt til å få til eit bra bål. Det som har vore utfordringa for meg, har gjerne vore ein kombinasjon av dårleg ved og sjølve oppbyggjinga av bålet. Den siste og beste erfaringa eg hadde, var rett og slett å tenne på masse knusk for deretter å mate på med stadig større kvistar og pinnar. På denne måten kan ein også lettare justere bålet i høve flammane; etter kor dei tar best fatt (Bursell, 2004). I tillegg er det viktig å ha laga ferdig ein del ved før ein tenner opp. Då har du betre kontroll på opptenninga, og slepp å springe rundt for å finne meir ved samstundes som du skal passe på bålet. Dess dårlegare vær, dess viktigare er det å organisere opptenninga (Bursell, 2004). Når bålet omsider har fått god fyr, vil det meste brenne.

Oppsummert krev eit godt bål omsorg, kjærleik og ein «liten smule» tolmod. Vil du ha glede av bålet ei stund, må du vite å ta vare på det. På denne turen fungerte bålet i hovudsak som eit samlingspunkt for gruppa. Ein stad for varme, matlaging, prat og hygge. Denne turen var akkurat slik eg ønska den skulle vere, og for meg er det nettopp slike turar eg forbind med friluftsliv.

Å bare stirre inn i bålet.. (Foto: S.M.A. 2013).

Kjelder

Bursell, J. (2004). Friluftsliv – under åpen himmel året rundt. Oslo: Landbruksforlaget.

Casucci, C. og Martin, S. (2009). Hvordan overleve i skogen. Oslo: Cappelen Damm.

Bretur

Utsikt frå Nigardsbreen og mot parkeringsplassen (Foto: S.M.A. 2013).

Innbinding

Så var det igjen klart for tur, med brevandring på Jostedalsbreen. Måla for turen var i hovudsak taulagsvandring, rørsleteknikk og redning på bre. Før me i det heile tatt kunne komme oss på breen, måtte me lære å binde oss inn i taulag. Isøks, stegjern, hjelm, selar, tau, slynger og karabinarar var fast inventar i sekken, og naudsynt utstyr for å kunne ferdast sikkert på blåisen. Etter kvart innarbeida taulaga gode rutinar før «innsjekk» på breen. Det er jo sjølvsagt; har ein først komme seg til ein bre, vil ein jo helst ha litt tid på den også.

Innbindingstauet dobbelt gjennom bretauet gav god sikring (Foto: S.M.A. 2013).

Det første som skjedde ved inngangen til breen var å ta på seg alt utstyr. Me brukte både sitje- og brystsele, som me knyta saman ved hjelp av eit innbindingstau. På sjølve bretauet (hovudtauet) laga me ein dobbel åttetalsknute slik at det blei danna ei løkke. Her tredde me gjennom innbindingstauet, slo ein overhandsknute, tredde på ny gjennom den eine enden av innbindingstauet, og avslutta med å knytte begge endane saman ved hjelp av ein dobbel fiskeknute. Under åttetalsknuten brukte me klemknuter. Avhengig av kor du knyta deg inn i taulaget, blei desse festa enten til tauet som leia framover eller bakover, eller om du stod i midten; både fram og bak. Ankerfestet på klemknuta var i ein skrukarabin i sitjeselen. Då alle hadde bunde seg inn, blei det gjennomført kameratsjekk på samtlege i taulaget.

Klar for breen! (Foto: S.M.A. 2013).

Som nevnt, brukte me ein kombinasjon av sitje- og brystsele for å binde oss inn i taulaget. Ein kan også bruke ein kroppssele, som er ein meir samanhengande sele. Det dei har til felles er at ein får to festepunkt til innbindingstauet. Dersom ein fell, vil det høge innbindingspunktet på bryst- eller kroppsselen bidra til å halde kroppen meir oppreist enn kva ein sitjesele aleine ville greidd, i følgje Haslene (2011). Han skriv vidare at ved å tre innbindingstauet dobbelt gjennom løkka på åttetalsknuten, unngår ein at selen strupast saman dersom ein blir hengjande i tauet.

For kvar dag på breen blei taulaget betre på innbindingsrutinane. Den eine dagen øvde me til dømes på redning. Då fekk me erfart kor godt alt hang saman, med både selar og tau. Likevel, eg var glad eg hadde tre andre i ryggen då eg stod som nummer to og skulle dra opp den fremste frå sprekken. Hadde det vore eit skikkeleg fall, hadde eg nok kjent meir på rykket og kanskje til og med blitt dratt over ende. Haslene (2011) problematiserar bruken av kombinasjonssele og sitjesele aleine. Dersom ein går i eit mindre taulag enn det me gjorde, kan det vere eit større poeng å bruke berre sitjesele. Ein bør likevel ta i betraktning risikoen for å bli hengjande opp ned i eit fall, dersom ein vel dette alternativet, utdjupar Haslene (2011).

I byrjinga var det ein del å hugse på når det gjaldt knutar og rekkjefølgje på ting. Fem dagar på og av breen gjorde sitt for å endre på dette førsteinntrykket. Nå sit det meir i fingrane. Då seier det seg kanskje sjølv, at det er lettare å vise og forklare, enn å skrive og fortelje..

Kjelder

Haslene, S. (2011). Breboka. Håndbok i brevandring. Oslo: DNT fjellsport.

Høgfjellstur

Dei alpine sonane

Ei veka etter kanoturen var sekken nok ein gang pakka og klar for tur. Denne gongen skulle me bli godt kjende med fjellheimen. Med seks middagar i sekken starta ferda frå Grinde i Leikanger. Frå fjord til fjell og fjord igjen. Dei tre første dagane var lagt opp av dei to rettleiarane våre. Etter dette starta eigenferda for kvar gruppe. Forutanom vandring og orientering, leiroppsett og telt, var målet for turen naturkjennskap; både innanfor geologi og flora. Turgruppa mi la opp til ei rute som førte oss gjennom dei tre alpine sonene som finst på snaufjellet.

Dei alpine sonene blir bestemt ut frå kva slags planter som veks i området. Snaufjellet er ein barsk stad for fjellplantene, med låge temperaturar og kort vekstsesong. Dei vanskelege levevilkåra har derfor ført til at plantene har utvikla spesielle eigenskapar (Kristoffersen, 2007). I den lågalpine sona veks til dømes Myrhatt (Comarum palustre).

Myrhatt (Photo Credit: Christina N. Almås via Compfight cc).

Denne fjellplanten er lett gjenkjenneleg, med sin høge og oppreiste stengel. Blada er små, avlange og grovtakka. Blomen er mørkeraud, med lengre utsikkande begerblad. Som dei fleste plantane på fjellet, er myrhatten lite næringskrevjande. Den er vanleg i fjellstrøk i heile landet, og veks i kantar av myr, vierkratt og andre fuktige stader. Comarum kjem av det greske ordet komaron, som er namnet på ein frukt som veks på eit jordbærtre. Fruktknuten på myrhattblomen liknar frukta på dette treet. Palustre tyder «som veks i myr». Myrhatt inneheld elles mykje garvestoff. Derfor er planten blitt brukt i folkemedisin til hjelp mot laus mage og sårbehandling (Kristoffersen, 2007).

Store og små steinar (Foto: S.M.A. 2013)

Høgare opp, mot den mellomalpine sona, ser ein at vegetasjonen blir meir og meir glissen. Framleis møter ein fleire av dei same plantene som i den lågalpine sona, men fråværet av blåbær, dvergbjørk og vierkratt er merkbart (Kristoffersen, 2007). I området me vandra i, la me ikkje berre merke til artsmangfaldet av planter og tre. Bergartar og ulike geologiske formasjonar/landskapsformer gjekk oss heller ikkje hus forbi. Blant anna såg med mykje av desse steinane:

Frostsprenging (Foto: S.M.A. 2013).

Området var dominert av spreidde steinblokker i ulike storleikar. Dette er eit resultat av istida, då breane fungerte som transportørar av steinar, ofte over lengre avstandar, for så å dumpe dei då isen forsvann (Ryvarden, 1995). Det spesielle med denne steinen, er at den har sprukke opp i fleire delar. Som kjent vil vatn utvide seg når det frys til is. Vatn trenger lett inn i sprekker, og ved gjentatte nedfrysingar og opptiningar oppstår det ei mekanisk forvitring eller frostsprenging, som gjer at stein og berg sprenger i stykker (Schou Jensen, 2006).

Kildemosen lyser opp (Foto: S.M.A. 2013).

Etter kvart som ein kjem lenger opp i høgda, blir det meir av is, steinar og berg. Blant alt det kvite og grå, er det eit kjærkomment syn når ein får auge på ei plante i det aude landskapet. Issoleie, snøsoleie og skredarve er døme på planter som trivst i den høgalpine sona (Kristoffersen, 2007). Me var dessverre ikkje så høgt oppe at me traff på denne planta. Det me derimot såg mykje av, var kildemosen (Pohlia wahlenbergii).

Denne er synleg nok i seg sjølv, der den dannar store matter som lyser opp med ein skarp, lys grøn farge. Mosen veks alltid i nærleiken av bekker og kildevatn (derav namnet), og viser kor ein kan finne vatn. Elles er den vatnavstøytande, noko ein kan sjå ved at det ligg store vassdropar oppå (Bjerknes Hamre, 2011).

Kjelder
Bjerknes Hamre, H. (2011). Fjellet. Cappelen Damm AS.

Kristoffersen, T. (2007). Det blomstrende fjellet. Bergen: Vigmostad og Bjørke AS.
Ryvarden, L. (1995). Det levende fjellet. Geologi, flora og fauna i norges fjellverden. N.W. Damm & Søn AS - Teknologisk forlag.

Schou Jensen, E. (2006). Bergarter og mineraler. N.W. Damm & Søn AS.